حاجی واشنگتن؛ اولین سفیر ایران در نیویورک - تا بینهایت

اگر علاقمند به دریافت بهترین خدمات تحصیل در آمریکا رایگان هستید با ما همراه شوید، با مجری مستقیم ویزای تحصیلی آمریکا، با دریافت مشاوره رایگان از مجربترین تیم مهاجرتی آمریکا، بهترین مسیر را به سوی دانشگاه های آمریکا انتخاب کنید.

جواد نوائیان رودسری| حاجی واشنگتن، یکی از پخته ترین و به یاد ماندنی ترین کار های تاریخی در سینمای ایران است؛ فیلمی که زنده یاد علی حاتمی، بر اساس علاقه اش به طرح مباحث تاریخی دوره قاجار ساخت و در آن به انعکاس شرایط آن موقعه پرداخت. هر چند که حاجی واشنگتن علی حاتمی، بیشتر ساخته و پرداخته ذهن خلاق او بود، اما در جهانی حقیقت حاجی واشنگتن شخصیتی است که داستان زندگی او و فراز و نشیب هایی که از سر می گذراند؛ هم خواندنی است و هم درس آموز. در نوشتار پیشِ روی شما خوانندگان عزیز صفحه تاریخ، به زندگی حاجی واشنگتن پرداخته ایم؛ البته نه با نگاه هنرمندانه علی حاتمی؛ بلکه با عنایت به مستندات تاریخی و نیز، تلطیف روایت خشک تاریخی برای نشستن بر دل مخاطب خراسانی!

پسر قاتل امیرکبیر

حسینقلی خان صدرالسلطنه، مشهور به حاجی واشنگتن، نخستین وزیرمختار ایران در ینگه جهان و هفتمین پسر میرزاآقاخان نوری، قاتل واقعی امیرکبیر و صدراعظم دوره ناصر الدین شاه بود. پدرش، از وابستگان سفارت انگلیس بود و تابعیت بریتانیایی داشت؛ هرچند که بعضی مورخان مدعی هستند پیش از رسیدن به مقام صدارت، ترک تابعیت انگلیسی کرد.

افزون بر این، در میان رجال وطن خواه، میرزا آقاخان و خاندانش، به دلیل مشارکت در عزل و سپس، به شهادت رساندن امیرکبیر، چهره محبوبی نبودند و این قضیه، بر زندگی حسینقلی خان سایه انداخته بود. او 10 سال داشت که پدرش به غضب ناصرالدین شاه دچار شد و پادرمیانی مهدعلیا، مادر شاه هم، نتوانست کاری از پیش ببرد و به ناچار، میرزاآقاخان، با همه اهل و عیالش، به تبعید رفت و دربه در این شهر و آن شهر شد و در نهایت، در اسفندماه سال 1243، درگذشت.

حسینقلی خان تا این زمان تحت نظر پدر تحصیل می کرد؛ اما شغلی به وی محول نشده بود. با مرگ پدرش و پادرمیانی تعدادی از دوستان خانوادگی، ناصرالدین شاه اجازه داد تا هفتمین پسر میرزاآقاخان به وزارت خارجه آن موقع برود و در دستگاه دیپلماسی مشغول به کار گردد. او در زمان مؤتمن الملک تا مقام معاونت این وزارتخانه ارتقا پیدا کرد و در سال 1263 هـ. ش، به عنوان ژنرال کنسول ایران در هند، لقب معتمدالوزاره گرفت و دوسالی را در محل مأموریتش سپری کرد؛ اما ناصرالدین شاه او را در سال 1265 به تهران فرا خواند.

دلیل این احضار به تحقیق معلوم نیست. در مردادماه سال 1267 هنگامی که ناصرالدین شاه تصمیم گرفت هیئتی را به عنوان سفارت، به آمریکا بفرستد، حسینقلی خان مأمور انجام این کار شد و با هیئتی 10 نفره، راه ینگه جهان را پیش گرفت. مأموریت حسینقلی خان یک ساله بود.

اما هشت ماه پس از ورودش به آمریکا، ناصرالدین شاه از فرستادنش پشیمان شد و او را به ایران فراخواند. این فراخواندن دلایلی داشت که در ادامه به آن ها اشاره خواهیم کرد؛ اما بد نیست بدانید که نخستین سفیر ایران در ینگه جهان، در گزارش های مفصلی به ایران، برای نخستین بار، سیستم حکومتی، ساختار های دولتی و مالی و نیز، ویژگی های اجتماعی مردم آمریکا را برای دولتمردان ایران توضیح داد و حتی، نامه های ارسالی او در برگیرنده قیمت اقلام صادراتی آمریکا و سیستم گمرکی این کشور نیز می شد.

روایت هایی درباره حاجی واشنگتن

درباره رفتار و منش اخلاقی حسینقلی خان و چرایی احضار وی از مأموریت های دیپلماتیک، روایت ها و حکایت های متنوع و گاه متضادی منتشر شده است. بعضی از این روایت ها از اقدامات خارج از چارچوب وظایف دیپلماتیک و بروز دادن رفتار های نامتعارف برای مردم محل مأموریتش حکایت دارد.

فی المثل، گزارش مشهوری وجود دارد که حسینقلی خان، از آن جا که حاجی بود، روز عید قربان سال 1306 هـ. ق، روی بالکن هتلی در واشنگتن، گوسفندی را قربانی کرد که جاری شدن خون این گوسفند به داخل خیابان، باعث وحشت عمومی شد. گزارش های موجود در خاطرات رجال دوره قاجار، حسینقلی خان را فردی ساده لوح معرفی نموده اند که بلاهتش، موجب بیان جملات پرخبط و خطا می شد.

شاید این گزارش ها عموماً متأثر از اقدامات وی در بغداد باشد؛ حسینقلی خان، مدتی به عنوان کنسول ایران در بغداد حضور داشت و در همین ایام، اموال تاجری ایرانی را که فوت نموده بود، ضبط کرد و یکی از مأمورانش به نام آقاعیسی را چنان ضرب و جرح کرد که آن بی نوا، دار فانی را وداع گفت و به همین دلیل، حاجی واشنگتن مدتی را در زندان عثمانی ها گذراند.

گزارش هایی هم درباره دسیسه های وی علیه میرزای بزرگ شیرازی، صاحب فتوای تنباکو وجود دارد که قابل اعتناست. پیشتر هم اشاره کردیم که او، وابسته به خاندانی بود که چندان محبوبیتی در میان مردم، اعم از نخبه و عامی نداشتند.

همه این ها در کنار هم، بر طنزآلود و مسخره آمیز بودن حکایت هایی که از وی نقل می گردد، تأثیرگذار بود؛ ضمن این که نباید از کوشش بعضی نویسندگان غربی برای نشان دادن چهره ای مضحک از ایرانیان غفلت کنیم؛ چنان که جیمز موریه در کتاب معروف حاجی بابای اصفهانی انجام داد.

حقایقی که نباید نادیده گرفت

با این حال، بد نیست بدانید که بعضی از روایت های مربوط به حسینقلی خان صدرالسلطنه، اصولاً نمی تواند مقرون به صحت باشد؛ فی المثل همین حکایت مربوط به قربانی کردن گوسفند؛ حسینقلی خان در محرم 1306 (شهریور 1267) وارد واشنگتن شد و در رمضان همین سال (اردیبهشت 1268)، آمریکا را ترک کرد و اصلاً روز عید قربان آن سال، در آمریکا حاضر نبود که بخواهد گوسفندی را به همین مناسبت قربانی کند.

اعتمادالسلطنه در خاطراتش نقل می نماید که حسینقلی خان را روز 11 ذی الحجه 1306 در پاریس دیده و نوشته است که قرار بود وی اثاث ناصرالدین شاه را در سفر فرنگ، به تهران منتقل کند. اعتمادالسلطنه نیز، در روزنامه خاطراتش، از دیدار با حسینقلی خان در محرم سال 1307 (شهریور 1268) در استانبول خبر داده است. این دو گزارش وقوع ماجرای قربانی کردن گوسفند را در واشنگتن، تقریباً غیرممکن می نماید.

از طرفی، اسناد و شواهدی وجود دارد که نشان می دهد صدرالسلطنه، به زبان فرانسه و انگلیسی مسلط بود، خطاطی می کرد و گاهی شعر هم می سرود. به همین دلیل، باید گفت که به احتمال زیاد، بخش مهمی از روایت های طنزآلود درباره وی، مغرضانه است؛ هر چند که صدرالسلطنه، مانند پدرش، فردی خوش سابقه و مردمی محسوب نمی شد.

وی، مانند بسیاری از رجال سیاسی دوره قاجار و پهلوی، در پی تقویت صندلی خود، در دربار بود و برای رسیدن به این هدف، از هیچ کاری خودداری نمی کرد. شخصیت او، نمادی عینی از بادمجان دور قاب چین های عصر قاجار است؛ البته صدرالسلطنه نتوانست از این چاپلوسی طرفی ببندد.

او که پس از بازگشت به ایران، مدتی وزیر فواید عامه نیز شد، تا سال 1316 هـ. ش. در قید حیات بود و دوران سقوط قاجاریه و به قدرت رسیدن رضاخان را به چشم دید. صدرالسلطنه به واسطه سفارتش در آمریکا و اقامتش در واشنگتن، نزد مردم به حاجی واشنگتن مشهور شد.

منبع: روزنامه خراسان