ضمانت وام های هنگفت مظفرالدین شاه به روسیه چه بود؟ - تا بینهایت

همراه دور زمین باشید و با تور روسیه از کاخ کرملین دیدن کنید و در شهرهای زیبای مسکو و سوچی گشتی بزنید و خاطرات زیبایی برای خود رقم بزنید.

انحصار تجارت خارجی ایران در دست روس ها و موافقت ایران با خودداری از تاسیس خط آهن، دو عامل کنترل اقتصادی ایران توسط روس ها بود.

دولت ایران که پیوسته به پول نیاز داشت، در سال 1900 اولین وام هنگفت خود را از روسیه دریافت کرد و مظفرالدین شاه در 1902 وام دیگری از روس ها گرفت که برای تضمین بازپرداخت آن، عواید تمام گمرکات ایران را به استثنای گمرکات جنوب (که در اختیار انگلیسی ها بود) وثیقه قرار داد.

سن پترزبورگ، به عنوان نخستین شرط، قبل از پرداخت وام 1902 اصرار داشت که ایران از محل این وام، قروض 1892 خود را به انگلستان ادا کند و انجام این تقاضا به شانس مداخله انگلستان لطمه وارد کرد. بانک استقراضی روس نیز (که مدبرانه از سوی ویت وزیر اقتصادیه اداره می شد) در بهره برداری از مسائل اقتصادی ایران، به سود روسیه کاملا پیروز بود.

این بانک از دادن وام های کوتاه مدت و یاری های اقتصادی به سیاستمداران ذی نفوذ خودداری نمی کرد و حتی محمدعلی میرزا ولیعهد که بعدا به سلطنت ایران رسید، مبالغ هنگفتی برای ساختمان در املاک شخصی خود در آذربایجان، از این بانک قرض گرفت و کار به جایی کشید که طبق نظر سومنر تا سال 1906، دولت و شخصیت های بلندپایه ایرانی معادل 5/ 7میلیون لیره استرلینگ به روسیه بدهکار شدند.

از نظر استراتژیک نیز روسیه از موقع مستحکمی برخوردار بود. در ژانویه 1900 موراویف وزیر خارجه روس طرحی به تزار تقدیم کرد که ضمن آنالیز تزلزل نفوذ انگلیس در اثر جنگ بوئر ها (Boer War) سه پیشنهاد برای بهره برداری روسیه از اوضاع و احوال موجود در ایران مطرح شده بود.

موراویف می خواست به سبب نابسامان بودن اوضاع اقتصادی روسیه، احداث خط آهن به سوی خلیج فارس به تعویق افتد، ولی وی بر این باور بود که در صورت توسعه خطوط آهن روسیه تا مرز های ایران فرصتی به وجود خواهد آمد تا بعدا تحت شرایط مناسبی آن خطوط به داخل خاک ایران امتداد یابد.

خلاصه در چنین شرایطی موافقتنامه ممنوعیت ایران از احداث خط آهن که در 1890 به امضا رسیده بود تا 10 سال دیگر تمدید شد.

وزیر خارجه روس در آن طرح خود پیشنهاد می کرد که یکی از بنادر خلیج فارس اشغال گردد یا آنکه روسیه اعلامیه ای رسمی دال بر رعایت تمامیت ارضی ایران صادر کند یا روسیه با انگلستان بر سر تقسیم ایران به مناطق نفوذ، همانند آنچه که در 1907 توسط ایزولسکی (Isuolski) انجام شد، به توافق برسند.

از میان این سه راهکار، موراویف تصرف بندری را در ایران به صلاح نمی دید و آن را غیرعملی و تحریک آمیز می دانست و از سوی دیگر تقسیم ایران به مناطق نفوذ هم به مصلحت روسیه نبود، زیرا در این صورت روس ها از پیشروی بیشتر در ایران بازمانده و تنها ناگزیر می شدند که وضع موجود را رعایت نمایند.

وزیر خارجه روس معتقد بود که صدور اعلامیه ای مبنی بر محترم شمردن تمامیت ارضی ایران برای روسیه واجد منافع بی شماری است، گو اینکه موراویف هیچ یک از این سه راهکار را عمدا به موقع اجرا نگذاشت، اما این راهکار ها اساس سیاست روسیه را نسبت به ایران تشکیل می داد.

سال های 1902 و 1903 اوج نفوذ روسیه در ایران بود و سه سال بعد که انگلیس ها به بوئر ها فائق آمده و روس ها از ژاپنی ها شکست خوردند، آن موقع طرح های سیاستمداران روسی و لحن جراید آن کشور تغییرات اساسی پیدا کرد.

از 1890 تا 1905 روابط آلمان با روسیه فراز و نشیب های زیادی داشت، ولی به طور کلی آن دو مناسباتی محبت آمیز با یکدیگر نداشتند.

نخستین علامت اختلال در روابط دو کشور امتناع آلمان از تمدید قرارداد بیمه مجدد منعقده در 1886 بود که در سال 1890 انتها می یافت.

به هر حال بدون هیچ تردیدی این امر سبب تیرگی روابط دو طرف شد و در نتیجه روسیه متوجه فرانسه شد و کشور اخیر روس ها را با منابع اقتصادی تقویت نموده و با آنان متحد شدند.

از این موضوع که بگذریم از سال 1891 تا 1894 مسائل اقتصادی نیز میان آلمان و روسیه پیدا شد و هر دو طرف از مناقشات گمرکی آسیب فراوان دیدند، تا آنکه بالاخره مسائل به وسیله انعقاد قراردادی در سال 1894 حل شد و تشنج روابط رو به کاهش گذاشت.

بعد از سال 1897 که روسیه به خیال دست اندازی به منچوری افتاد، ویلهلم دوم، تزار روس را به این کار تشویق می کرد تا شاید از این طریق توجه روسیه به بالکان که باعث درگیری اتریش و روسیه می شد به نقطه ای دیگر جلب گردد. این سیاست دست های باز برای آلمان پیروزی غیرمترقبه ای را به ارمغان آورد، چه باعث شد که آلمان همچون روسیه در ترکتازی های امپریالیستی در شرق دور شرکت کند، به خصوص پس از جنگ 1895 بین ژاپن و چین این تهاجمات دامنه بیشتری پیدا کرد.

با تمام این ها گاهی آلمان و روسیه با یکدیگر تصادماتی داشتند، یکی از مناطق تصادم آسیای صغیر بود. درگیری به طرح احداث خط آهن بغداد مربوط می شد که آلمان در نوامبر 1899 امتیاز آن را از سلطان عبدالحمید به دست آورد. سلطان عثمانی این امتیاز را به آقای کولا از بانک وورتمبرگ واگذار نموده بود که او نیز به نوبه خود آن را به جرج فون زیمنس Georg Von Siemens از بانک آلمان داد.

هدف سلطان از اعطای آن امتیاز، درهم شکستن نفوذ اقتصادی فرانسه در عثمانی بود که آن موقع به وسیله بانک استقراضی عثمانی نقش مهمی را ایفا می کرد. بانک آلمان و وینر بانک فراین (Wiener Bank Verein) به سرعت شرکت تازه ای برای کار های مربوط به احداث خط آهن تشکیل دادند.

شرکت جدید امیدوار بود که مناطق آناتولی را از لحاظ اقتصادی در اختیار خود درآورد. اگرچه آلمانی های صاحب امتیاز با احتیاط گام برمی داشتند تا به منافع دیگر قدرت ها صدمه ای وارد نیاورند، ولی در این تلاش شکست خوردند و فرانسه و روسیه به اقدامات آنان مظنون شدند.

آنچه به این سوء ظن دامن می زد حمایت بریتانیا در مراحل اولیه احداث خط آهن از آلمان بود که دست کم از راه در اختیار نهادن مهارت های فنی انجام می شد.

از کتاب تاریخ روابط ایران و آلمان- براد فورد. جی. مارتین

ترجمه: پیمان آزاد/ علی امید