آموزش عالی در ایران: حال و آینده چگونه است؟

به گزارش تا بینهایت، به گزارش خبرنگاران کتاب آموزش عالی در ایران: حال و آینده به تلاش محمد یمنی دوزی سرخابی از سوی انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شده است.

آموزش عالی در ایران: حال و آینده چگونه است؟

اگر علاقمند به دریافت بهترین خدمات تحصیل کانادا هستید با ما همراه شوید، با مجری مستقیم ویزای تحصیلی کانادا، با دریافت مشاوره رایگان از مجربترین تیم مهاجرتی کانادا، بهترین مسیر را به سوی مدارو، کالج ها و دانشگاه های کانادا انتخاب کنید.

آموزش عالی، دانشگاه ها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی از جمله سیستم های پیچیده ای هستند که سازمان یافتگیِ آن ها در گرو تصمیمات و اقدامات عناصر مدیریتی است؛ ولی خودِ جریان این سازمان یافتگی تحت تأثیر عمیق نظم (که آن تصمیمات نیز به نوعی برای ایجاد و حفظ آن تلاش می نمایند)، بی نظمی، اتفاق یا تصادف و حتمیت است. این چهار مفهوم در حیات هر سیستم پیچیده ای نقش بازی می نمایند. اگرچه در سیستم های دانشگاهی (مانند هر سیستم پویای دیگری) امکان ایجاد نظم به وسیله شکل دهیِ ساختاری خاص و با توسل به قوانین، قواعد، دستورالعمل ها، آیین نامه ها و... وجود دارد، ولی به سبب بازیِ این چهار مفهوم با یکدیگر، نظم نمی تواند همیشه بر سه مفهوم دیگر سلطه داشته باشد. بنابراین، برای این که نظم مورد نظر تصمیم گیرندگان وجود داشته باشد، آن را در ساختار، شکل و صورت می پذیرند. ولی چنین ساختارسازی ها و صورت بندی هایی روز به روز با رفتار واقعیِ سیستم های دانشگاهی، یعنی کارنمودهای آن ها، فاصله خواهد گرفت.

چگونه این فاصله و شکاف ایجاد می شود؟ چنین فاصله ای چه آثار و پیامدهایی در عملکرد سیستم های دانشگاهی به وجود می آورد؟ وضع برقرارشده (ساختار) چگونه می تواند با کارنمودهای سیستم تعامل داشته باشد و چه چالش هایی را برای سیستم دانشگاهی به وجود می آورد؟ در این صورت، مسئله مدیریت دانشگاه، یعنی برنامه ریزی، سازماندهی، کنترل، ارزشیابی و... چگونه می شود؟ با توجه به پرسش های فوق، آینده آموزش عالی چگونه لازم است اندیشیده شود؟ سوالاتی است که قرار است در کتاب آموزش عالی در ایران: حال و آینده به آنها پاسخ داده شود.

مولف کتاب معتقد است در مورد پرسش اول، لازم است بین حال قصدشده (شرایط موجود خواسته شده) و حال واقعی تفاوت قائل شد. ملاحظه می شود که پویاییِ سیستم دانشگاهی به جهت وجود حذف نشدنی تنوع انسانی، فرهنگی، اجتماعی، شناختی و... وجود دارد، ولی نتایج و پیامدهای آن به این برمی شود که مدیران خواستار حالِ قصد شده اند یا بر درک حالِ واقعی همت می گذارند و با آن در تعامل قرار می گیرند. اگر دانشگاه از حال قصدشده (بدون تأمل پذیری در چگونگیِ تحقق آن) در جهت درک حال واقعی (آن چه در شرایط موجود اتفاق می افتد) حرکت کند و توان ایجاد تعامل بین این دو حال را داشته باشد، در این صورت حال (شرایط موجود) سیستم دانشگاهی به صورت زیر تعریف خواهد شد: نهایتاً مسئله اولیه و اساسی همانا تأمل در آن چه در عالم واقع (مشهود و نامشهود، ملموس و نمادین، آشکار و ناآشکار و...) وجود دارد، خواهد بود.

او در پاسخ به این سوال که شکاف بین این دو حال چه آثار و پیامدهایی برای سیستم دانشگاهی به وجود می آورد؟ در کتاب می گوید، لازم است اشاره شود که رفتارهای سیستم های دانشگاهی قابل پیش بینی نیست، مگر این که جریان طبیعی دانش و شناخت از آن حذف شود، که در این صورت دانشگاه دیگر در معنای دانش زاییِ آن نخواهد بود. بنابراین، برای سیستمی که می خواهد حیات خود را در بستر پویایی سیستم ها تداوم بخشد، وجود و توسعه ارتباطات درونی و بیرونیِ فعال اساسی است. جریان تبادل اطلاعات (در مفهوم سیستمی آن) انرژی و ماده را در سیستم فعال تر می نماید و امکان تبدیل آن ها به یکدیگر، و در نتیجه نوزایی ها و ابتکارات سیستم دانشگاهی را افزون تر می نماید. اگر آن چه در این جریانات تبدیلی، در بطن پویایی سیستم دانشگاهی اتفاق می افتد (حال واقعی)، پذیرفته و فهمیده نشود، این نتیجه حاصل می­شود که نظم تحمیلی بر آن حاکم شود. چنین نظمی، به جهت برخورد با واقعیت تحول گرا، با بی نظمی هایی روبرو خواهد شد که چنین رویارویی ای سیستم دانشگاهی را با رفتارهای مغایر با ویژگی های یک سیستم پویای دانشگاهی (یعنی اختلال در کارنمودهای آموزشی، پژوهشی، خدماتی و...) روبرو می نماید. در این وضع، آن چه آسیب اساسی می بیند، انگیزه های درونی دانشگاهیان و دانشجویان است، و این درست همان چیزی است که دانشگاه برای بقای خود آن هم در جریان تعامل با دنیای علم در عصر دنیای شدنِ سریع به آن احتیاج مبرم دارد.

فقدان یا کاهش انگیزه درونی دانشگاه ها، اساتید، دانشجویان و کارکنان را بیش تر به سوی فراقتصادیسم سوق می دهد، به طوری که در ظاهر و بر اساس آیین نامه ها و مستندسازی ها (ارزشیابی های درسی، مدرک دهی ها و...) آموزش و پژوهش و... اتفاق می افتد (که کمی سازی می تواند مؤید آن باشد)، ولی محتوای واقعی آن ها با فرهنگ دانشگاه پیچیده سازگارشونده فاصله اساسی خواهد داشت. پیامد اساسی چنین شرایطی خالی شدن دانشگاه ها از معنی خواهد بود؛ چیزی که بدون آن انگیزه های درونی نیز محرکی پیدا نخواهند کرد.

در چنین شرایطی، تعامل ساختار با کارکرد، که خود امری پیچیده است، چگونه خواهد بود؟ این پرسش سوم دانشگاه ها را در برابر چالش های مهمی قرار می دهد: مدیران آموزش عالی و دانشگاه لازم است توان رویکرد همه جانبه نگر بر آموزش عالی و دانشگاه را داشته باشند. این چالش مهمی است که اگر رویکرد غالب و مستمرِ مدیریتی تحمیلی و خطی باشد، ممکن نخواهد بود.

چالش دیگر پذیرش این نکته است که تغییر قصدشده در کارنمودها، بدون تغییر متناسب در ساختارها، نمی تواند عملی شود. به بیان دیگر، اگر شرایطی خاص از بُعد آموزشی، پژوهشی، انگیزشی و... در عملکرد (فعالیت ها و نتایج) دانشگاهی مورد نظر باشد، لازم است تغییرات ساختاری با درک کارنمودهای واقعی چنین شرایطی را ممکن سازد. پذیرش این واقعیت که با توجه به پیچیدگی سیستم های دانشگاهی سازگارشونده همیشه این امکان وجود دارد که تغییرات قصدشده حتی با ایجاد تغییرات متناسب در ساختارها، به ویژه از لحاظ کیفی، اتفاق نیافتد، چالش مهم دیگری است. این واقعیت که زمینه سیستم پیچیده دانشگاهی سبب ساز تغییرات غیرقابل پیش بینی باشد، لازم است پذیرفته شود. چنین شرایطی ناشی از مکانیزم های سیستم های پیچیده دانشگاهی است.

بنابراین، رخدادهای غیرقابل پیش بینی جزء ماهیت تعامل های درون سیستمی و تعامل های سیستم دانشگاهی با سیستم های دیگر (اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، بین المللی و...) است. به همین جهت لازم است بین اندیشه مدیران دانشگاهی در سطوح مختلف و موقعیت های سیستم دانشگاهی رفت وبرگشت مداوم وجود داشته باشد. چنین رفت و برگشتی احتیاجمند پویاییِ ذهنی مدیران است. که نمی تواند در بستر پارادایم تحلیلی-خطی اتفاق بیفتد. برای برون رفت از چنین پارادایم تحلیلی و کاهنده، تأمل پذیری و خودانتقادیِ مدیران و آحاد جامعه دانشگاهی و نیز دانشگاه به عنوان یک سیستم زنده، در تحول و تکامل، امری لازم است.

با توجه به چنین چالش هایی، پرسش چهارم را به این صورت مطرح می کنیم که مسئله مدیریت و برنامه ریزی دانشگاهی چگونه می تواند حال و آینده دانشگاه در ایران را در بستر چنین چالش هایی مورد توجه قرار دهد؟

مدیریت و برنامه ریزی در نظام آموزش عالی و دانشگاه های کشور بر اساس رویکرد تحمیلی و از بالا به پایین صورت می گیرد؛ به این معنی و با این تصور که برای اداره دانشگاه باید آن را رهبری، برنامه ریزی، سازماندهی، کنترل و ارزیابی نمود، و هرچه این اقدامات به لطف شاخص های از قبل معین شده و تقریباً ثابت- کمیت محور انجام گیرد، مدیریت علمی تر خواهد بود! هر کدام از کارنمودهای مدیریتی بر این منطق پایدار است که کافی است اراده ای معین نماینده برای سیاست گذاری، هدف گذاری، ارائه استراتژی ها، بیان خط مشی ها، اجرای آن ها و ارزیابیِ اقدامات صورت گرفته وجود داشته باشد تا سیاست­ها، رسالت ها و اهداف از قبل معین شده تحقق یابند و سیستم پیچیده دانشگاهی نیز از آن پیروی خواهد نمود. واقعیت ها و پیچیدگی سیستم های دانشگاهی چنین منطقی را تأیید نمی نمایند. تقریباً بیشتر اهداف در نظام آموزش عالی و دانشگاه ها با آن چه در واقعیت اتفاق می افتد، تطابق کامل ندارد؛ ولی رجوع به رویکرد کمی و استدلال های مرتبط با آن می تواند به ظاهر این تطابق را کم وبیش نشان دهد.

ولی مسئله شکاف بین کمیت و کیفیت، زمانی که این دو با یکدیگر تعامل مستمر نداشته باشند، نیز یک واقعیت است. در عمل آن چه فعالیت ها و نتایج رفتار سیستم دانشگاهی را جهت می دهد، همانا کیفیت آن ها است نه صورت کمیِ آن ها. در این میان، عامل کنترل در رویکرد مرسوم مدیریتی، عامل مؤثر برای جلوگیری از انحراف عملنمودها از اهداف و سیاست ها فرض می شود؛ ولی مفهوم کنترل رویکرد حمایتی را به حاشیه می راند و سبب سخت شدن رفتار سیستم دانشگاهی می شود.

نگاهی به گزارش های عملکردی سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشوری درباره ارزیابیِ عملکرد برنامه های بخش آموزش عالی در برنامه های توسعه پنج ساله در سال های گذشته، مؤید این امر است که بخش های کم وبیش مهمی از اهداف آموزش عالی موجود در برنامه ها محقق نشده است. آن ها دلیل اساسیِ این امر را کمبود منابع و اجرای نامناسب قلمداد می نمایند (نگاه کنید به: محمد یمنی، برنامه ریزی توسعه آموزش عالی: رویکردی کاهنده، موقعیتی پیچیده، انتشارات سمت، 1397). ولی آیا در چهارچوب مرسوم مدیریت و برنامه ریزی، اجرا جزء مجموعه برنامه نمی باشد؟ آیا اهداف با توجه به پیش بینی از منابع بیان نمی شود؟ اصل منطق بر قابل پیش بینی بودن شرایط آینده و شناسایی شرایط موجود بر اساس توسل به شاخص ها می باشد که این دو فرض با واقعیت ها تناسب ندارند. چرا چنین شرایطی پیش می آید؟

بنابراین، لازم است با رویکردی تأمل پذیرانه، شرایط حال آموزش عالی کشور را آنالیز نمود تا بتوان نظراتی راجع به آینده آن مطرح نمود. نمی توان بدون تشخیص و فهم شرایط گذشته اثرگذار بر شرایط حال سیستم های دانشگاهی آن ها را فهمید، و بدون چنین فهمی، که فراتر از شرح علّی پدیده هاست، نمی توان تصوراتی واقع بینانه تر بر آینده آموزش عالی داشت.

بنابراین، لازم است نگاهی ژرف تر به حال و آینده نظام آموزش عالی انداخته شود. کتاب آموزش عالی ایران: حال و آینده با چنین رویکردی نگاشته شده است. این امر بدون مشارکت همکاران ارجمندی که هر یک در حوزه آموزش عالی مطالعات نظری و یا تجارب مدیریتی ارزشمندی داشته اند، ممکن نبود. بنابراین، این مجموعه حاصل همکاری علمی مشترک آن ها است.

محمد یمنی با طرح این پرسش های اساسی که رفتار دانشجو چرا و چگونه در دانشگاه دچار تغییر و تحول می شود، و چرا و چگونه او پیشرفت می نماید یا دچار افت می شود، بر این نکته تأکید دارد که دانش و تجربه پداگوژی دانشگاهی در ایران و دنیا می توانند با نگاهی جامع نگر، با دوری از رشته گرایی ها و تخصص محوری های افراطی در حوزه آموزش عالی، که بیش تر مسئله زا هستند تا مسئله گشا، با درک دیالکتیک نظر و عمل چنین پرسش هایی را در سیستم های دانشگاهی به جد آنالیز نمایند. جعفر توفیقی داریانی از مسیری که در توسعه علم و فناوری در نظام آموزش عالی کشور پیموده شده است، تحلیلی ارائه می دهد، و به دستاوردها در این حوزه نگاهی گذرا می اندازد.

محمدحسن پرداختچی و فاطمه نصراللهی ­نیا، نظریه ­های مختلف راجع به مدیریت و رهبری دانشگاهی را آنالیز نموده و محمدحسن پرداختچی با بهره ­گیری از تجربیات مدیریتی دانشگاهی خود بر مدیریت و رهبری خدمت­گذار تأکید می ورزد. حسین ابراهیم آبادی با مرور تحولات نظام آموزش عالی ایران و نیز تحولات ناشی از فرایند دیجیتال شدن در سطوح دنیای و ملی، آینده دانشگاه های ایران را با موضوع دانشگاه های برتر کشور آنالیز می نماید.

مقصود فراستخواه با تأکید بر این که کیفیت آموزشی و پژوهشی به صورت اجتماعی ساخته می شود و نه اداری، بر نشانه های مسئله مندیِ کیفیت آموزش و پژوهش در وضع جاری دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی پرداخته است، و بر اساس آن، آینده کیفیت در آموزش عالی را مورد توجه قرار می دهد.

غلامرضا گرایی نژاد شرایط تأمین اقتصادیِ کلان در آموزش عالی ایران را بر اساس مبانیِ نظری و تجربی آنالیز می نماید، و با تأکید بر اهمیت تنوع بخشیِ منابع درآمدیِ دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی، تغییر در تخصیص منابع عمومی و توجه هرچه بیش تر به کاربرد وام های دانشجویی را ضروری می داند.

حجت الله حاجی حسینی و مهدی محمدی نقش سیاست های بخش عرضه و تقاضا بر شکل گیریِ مدل تجاری سازیِ تحقیقات در چهارچوب نظام ملیِ نوآوری را آنالیز می نمایند و به ارائه الگوهای کلان و بومیِ تجاری سازی و نتایج تحقیقات در این خصوص در سطح ملی می پردازند.

نسرین نورشاهی و مقصود فراستخواه با تأمل در دوتاییِ حق و تکلیف، به عنوان نشانه­ای از تحولات پارادایمی و ساختاریِ جامعه ایران در دهه های گذشته، بر مسئولیت اجتماعیِ دانشگاه در پاسخ به احتیاجها و مسائل جامعه محلی، ملی و بشری تأکید داشته و مسئولیت اجتماعیِ دانشگاه را در ایران آنالیز می نمایند.

اباصلت خراسانی با آنالیزِ روش های تأمین اقتصادیِ دانشگاه ها، ضرورت حرکت به سوی پایداری در دانشگاه را مطرح نموده و چالش ها و محدودیت های پیشِ رو برای تأمین اقتصادیِ دانشگاه ها از یک سو، و راهکارها و راهبردهای حرکت به سمت پایداریِ دانشگاه ها از سوی دیگر را مورد توجه قرار می دهد.

رضا مهدی با تأکید بر نقش و مسئولیت اجتماعی و شهفرایندیِ علمیِ دانشگاه، و با آنالیز بعضی از نظریه های اداره و رهبریِ دانشگاهی در مورد تعامل وسیع و پویا با محیط پیرامون، با رویکردی آینده نگر، راهکارهایی برای توسعه تعامل دانشگاه های ایران با محیط های پیرامون ارائه می نماید.

میترا اسماعیلی با تأمل در رویکرد نظام ملیِ نوآوری، به عنوان ابزاری مناسب برای سیاست گذاریِ آموزش عالی، نهادها و مکانیزم های دانشگاه های کشور در این نظام را آنالیز می نماید و با نگاهی تطبیقی به آنالیزِ شرایط بعضی از سیستم های آموزش عالی پرداخته و نتایج تجارب آن ها را در زمینه ارتباط دانشگاه با صنعت ارائه می دهد.

محمد یمنی و احمد محجوبیان با تحلیل 60 مقاله چاپ شده در نشریات معتبر در حوزه آموزش عالی، به دنبال پاسخ به این پرسش اند که تأملات صاحب نظران در مجلات معتبر آموزش عالی چه تصویری از دانشگاه در نیمه اول قرن بیست ویکم ارائه می دهد. در این راستا، آن ها با آنالیزِ استعاره های دانشگاه آینده، کلان فرایندهای آن و تصویر دانشگاه های آینده در منابع معتبر علمیِ بین المللی، به چالش های رویاروی آموزش عالی ایران با توجه به چنین آینده ای از دانشگاه در نیمه اول قرن بیست ویکم می پردازند.

کتاب آموزش عالی در ایران: حال و آینده به تلاش محمد یمنی دوزی سرخابی با شمارگان 200 نسخه، در 465 صفحه به بهای 60 هزار تومان از سوی انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شده است.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران
انتشار: 16 تیر 1399 بروزرسانی: 5 مهر 1399 گردآورنده: ta8.ir شناسه مطلب: 980

به "آموزش عالی در ایران: حال و آینده چگونه است؟" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "آموزش عالی در ایران: حال و آینده چگونه است؟"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید